VII. TÜRKLERİN TARİH BOYUNCA KULLANDIĞI ALFABELER

Türkler dünyanın en köklü milletlerinden biridir. Tarih boyunca çeşitli medeniyet ve kültür dairelerinde bulunmuş; çeşitli medeniyet ve kültürle ilişki kurmuş bir millettir. Türklerin farklı medeniyet ve kültürle ilişkisi  onların yazı sistemlerini de etkilemiştir.

Türk dili, bugüne kadar birçok –kimi dil bilginleri 16 farklı yazı sisteminden bahseder- yazı sistemiyle (alfabeyle) yazılmıştır. Bunlardan en çok kullanılan ve en fazla dil yadigârı olan yazılar şunlardır.

A. Köktürk Alfabesi: Türk yazı dilinin elde bulunan ilk yazılı belgelerinde kullanılan bir alfabe olup, ilk olarak Yenisey civarındaki mezar taşlarında görülen ve en gelişmiş şekillerini Köktürk Kitabelerinde bulan yazı sistemidir. Bilinen ilk Türk alfabesi olan Köktürk alfabesi V.-IX. yüzyıllarda Köktürkler, Uygurlar ve Kırgızlar tarafından kullanılmıştır.

Bu alfabe Türklerin kendi bulduğu bir alfabe olan Köktürk alfabesi, dördü ünlü, üçü birleşik, otuz biri ünsüz karşılığı olmak üzere 38 harflidir. Bu yazı sistemi birbirine bitiştirilmeden sağdan sola veya yukarıdan aşağıya doğru yazılır.

B: Uygur Alfabesi: IX.-XV. yüzyıllar arasında kullanılan bir alfabedir. Bu alfabe ilk olarak Orta Asya’nın güneyinde yaşayan Uygur Türkleri tarafından kullanılmıştır. Eski Türkçe devresine ait olan eserlerin tamamına yakını bu alfabeyle kaleme alınmıştır. Bu alfabeyle yazılan eserlerin en ünlüsü Kutadgu Bilig’dir.

Bu alfabe 14 harfli olup, sağdan sola doğru yazılır; satırları yukarıdan aşağıya doğru iner.

C. Arap Alfabesi

Türkler X. yüzyıl başlarından itibaren büyük kütleler hâlinde İslâm dinine girmeye başladılar. Türklerin İslam dinini kabulü aynı zamanda yeni bir medeniyet ortamına girmesi anlamına geliyordu. Bu medeniyet değişikliği beraberinde yeni medeniyetin temel yazısı olan Arap alfabesini de kullanmayı gerekli kıldı. Arap alfabesi X. yüzyıldan itibaren Türkler tarafından kullanılmaya başlandı.  XX. yüzyıla kadar da aşağı yukarı bütün Türklük âleminde bu alfabe kullanılmıştır.

Türkçenin gerek alan, gerek zaman bakımından en çok kullanılmış alfabesi Arap alfabesidir. Yaklaşık on asır kullanılan bu alfabe sistemiyle yazılmış binlerce eser bulunmaktadır.

31 harften oluşan Arap alfabesi,  sağdan sola doğru yazılır ve okunur. Bu yazının nisih, rik’a, ta’lik, sülüs, divânî, celî divânî, reyhânî, kûfî, siyâkat gibi çeşitli yazılış şekilleri vardır. Osmanlı döneminde bu yazının en çok kullanılan şekli rik’a yazısıdır.

Arap alfabesi ünsüz sistemine dayanan bir alfabedir. Yazıda ünlüler hareke adı verilen bir işaret sistemiyle gösterilir.

 

D. Latin Alfabesi

Lâtin alfabesi 1925-1926 yıllarında ilk önce Azerbaycan’da kullanılmaya başlandı. Daha sonra Türkiye Cumhuriyeti 1 Kasım 1928’de Atatürk önderliğinde yapılan harf inkılâbıyla resmi Türk alfabesi olarak Lâtin alfabesini kabul etti. Türkiye’den sonra Kıbrıs ve Balkanlar’da yaşayan Türkler  Lâtin alfabesini kullanmaya başladılar.

Sovyetler Birliğindeki Türkler,  1928-1931 yılları arasında ‘Birleştirilmiş Yeni Türk Elifbası’ denilen Lâtin alfabesine geçmişlerse de Sovyet yönetiminin baskısıyla Kiril alfabesine dönmek zorunda kalmışlardır.

Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanan Türk cumhuriyetleri 1991’den sonra aralarındaki kültürel ilişkileri artırmak, millî birliği pekiştirmek amacıyla ortak bir alfabeye geçme konusunda anlaşmışlardır. İlk olarak Azerbaycan Cumhuriyeti 25.12.1991 tarihinde aldığı bir kararla Lâtin alfabesine dönmüştür. Ancak bu dönüş belli bir zaman içinde gerçekleşecektir. Diğer Türk cumhuriyetlerinin de bu yönde çalışmaları sürmektedir.

Türkiye Türkçesinin yazı sistemi olarak kullanılan Lâtin asıllı alfabe, sekizi ünlü yirmi biri ünsüz karşılığı olmak üzere 29 harften meydana gelir. Latin alfabesinde karşılığı olmayan  Türkçe sesler için ç, ı, ö, ü, ğ harfleri ilave edilerek, alfabeye  millî bir kimlik kazandırılmıştır.

E. Kiril Alfabesi

         1937-1941 yıllarından itibaren Sovyetler  Birliğindeki Türkler bu alfabeyi kullanmaya başlamıştır. Bu alfabe, Yunan alfabesinden Slavlar için geliştirilmiş millî Rus alfabesidir. Stalin döneminde baskıyla Türklere de kabul ettirilmiştir. 1990 sonrası bağımsızlıklarını ilân Türk cumhuriyetlerinde hâlâ kullanımda olan ve Lâtin alfabesi gibi soldan sağa doğru yazılan ve okunan bir alfabedir.

                1991’den sonra başta Azerbaycan olmak üzere diğer Türk cumhuriyetlerinde de ortak bir alfabeye geçme konusunda ciddî çalışmalar vardır. Azerbaycan 25.12.1991 tarihinden itibaren bu konudaki kararlığını uygulamaya geçirmiştir. Yakın bir gelecekte Türk cumhuriyetleri arasında ortak bir yazı sisteminin kurulabileceği  çok güçlü bir ihtimaldir.